Holiday in Bali
बाली विनोदयात्रा
Dakshini Marathi Khajana
दक्षिणी मराठी खजाना
Holiday in Bali
बाली विनोदयात्रा
Recently I made a holiday trip to Bali, Indonesia with my family. My primary interest was to observe Hinduism as practiced in Bali. Fortunately the days of our visit coincided with the most important religious festival in Bali, “Galungan” celebrating the victory of dharma over adharma which lasts for 10 days. Given below is my narration about this trip in English and in DM, along with voice clip.
Ananda Rao Vasishta
Voice clip Part 1
1. दुपारच झोंप आलनाही म्हणून तद्दी इंटरनेटांत॑ उगे सर्फ करत होतों. स्क्रीनांत "Best of Bali" म्हणून आल॑. Trip Adviser काय सांगते म्हणून वाचून पाह्यलों. तेवढच, अम्च॑ "सहा रात्री, पांच दिवस" बाली कार्यकम आरंभ झाल॑ ! मी, मझ॑ पत्नी, लेंक अणी नातू अम्ही चारदनीं बाली-इंटरनाशनल-एर्पोर्टांत एप्रिल पांचला जाऊन पावलों , कोलालंपूर वाटी. "डेनपसार" इकडे आहे बालीच एर्पोर्ट. कचा-कच गुंप. भोलोकांतल॑ सगळ॑ देशांत्सून लोके आल्होतेस्क॑ होत॑ ! भारतांतून लोके थोडक उणेच होते. पोणावांटादनीं अमेरिका, यूरोप, जपान असलते गामांतून होते. एशियाच विध-विध देशांत्सूनपणीं होते. भीड भरून होत॑तरीन, बाह्येर लोक्कुरच आलों. उतरतांतरून, एर्पोर्टाच आंतच, "श्रीकृष्णा अणी पूतना राक्षसी" ह्यंच थोर बावोली डोळेला पडले. फार मोठ्ठ॑ आकाराच होत॑. टाक्सींत बसून बाह्येर आलोंकी-नाही, एक मोठ्ठ॑ विग्रह Traffic-island मध्ये पाह्यलों. पंढ्र रंगाच सहा घोडाच रथ पाव्हून श्रीकृष्ण-अर्जुना म्हणींगट्लों. पण, कर्ण अणी घटोत्कच मध्ये झालते महायुद्धाच विग्रह होत॑ ते. पाह्याला फार सुंदर होत॑. बालीच हिंदू धर्माच परिचय अम्हाला पह्यिल॑-पह्यिल॑ मिळ्ळते असच॑.
1. Though drowsy, afternoon nap was eluding me that day and to pass time I started to surf through the internet. Suddenly on the screen popped up “Best of Bali”. By the time I went through Trip Advisor’s on Bali our “Six Nights Five Days” Bali trip was on ! Four of us, ie, my wife, daughter, grandson and self landed in Bali International Airport at Denpasar, via Kuala lumpur on April 4th, 2017. The airport was crowded with tourists from all over the world. Looked like the tourists from India were not that many. Most were from USA, Europe and Japan. There were tourists from the different countries of Asia as well. We managed to come out of the airport despite the big crowd and the first sight to greet us right inside the airport complex was the huge decorated figures of Krishna and the demoness Putana. Outside the airport on a large traffic island there was an even bigger figure. Looking at the chariot with six white horses I thought it must be Arjuna and Krishna. It turned out be the battle scene of Karna and Ghatotkacha. It was beautiful. This was how we got our first introduction to Bali Hinduism.
श्रीकृष्णा अणी पूतना
Putana & Krishna
कर्ण अणी घटोत्कच Karna & Ghatothkacha
2. भूलोकांतल॑ प्रसिद्ध टूरिस्ट-सेंन्टरांत बाली पणीन एक. इन्दोनेश्याच सुमार सत्राहदार द्वीपसमूहांत॑ बाली एक ल्हान द्वीप. भूचित्रांत॑ बाली कोठ॑ आहे म्हणून हुडकलतरच डोळेला सांपडल॑. तेवढे ल्हान द्वीप ते. जनसंख्या पंचेचाळीस लाख. हेजांत॑ चाळीस लाख लोके हिंदू धर्माच आहेत॑. इन्दोनेश्याच पंचवीस कोटी मुस्लीम जनसंख्या बरोर पाह्ताना हे काहीनच नाही. तस असूनपणीन, तिकडले लोके हिंदू धर्म एक सामूहिक रूपांत॑ कस॑ आचरण करतात म्हणून स्वता पाह्यलतरच अम्हाला विसंबाला होईल॑. डेनपसार, कूटा असलते आधुनिक पट्णांत॑की नाही, ग्रामप्रदेशांतकी हिंदू धर्माच आचरण त्यंच जीवनाच अविभाजित भागास्क॑ करून ठींगट्लाहेत॑. भारताच बायका कुंकू लावास्क॑, तिकडले ल्हान-ल्हान पोरी, युवती अणी वय झालते बायका हेनी सगळीन कपाळांतीन गळांतीन चंदन लावलसाच पाव्हूया. विचारतान कळ्ळ॑, ते चंदन नोहो, पण भिजिवलते तांदूळाच पीठ म्हणून. दिवसोडी घरांत पूजा करून तेनी हे लावींगतात॑. देऊळाला जाऊन तिकड विशेष पूजा केलतर॑, हातांत दोराच कांकण बांधतात॑. दादिगेपणीन दोराच कांकण बांधींगून असाच पाव्हूया. सणाच दिवसी बायकालोके अग्गीन नेसलते वस्त्राच व॑र, पिवळे अणी गेरू (म्हणजे कावि) रंगाच कापड बांधींगून असाच पाव्हूया. दादिगालोके पंढ्र रंगाच कुर्ता/सरोंग (म्हणजे त्यंच वेष्टी) नेसींगून डोस्केंत एक विधाच मुंडास बांधींगून अस्तील॑. अम्ही तिकड जाऊन पावलते दिवसी तिकडले सगळ्यचांपक्षा थो सण आरंभ झाल्होत॑. चार दिवस ते सण चालू होत॑. कोठ पाह्यलतीर सणाच संभ्रम. गांवापटीस लोकांच मिरवणूक फार उत्साहांत होत होत॑. अम्च॑ इकडे तुळसीच ब्रिंदावन असास्क॑, तिकडपणीन दर-एक घराच समोरीन पूजाच अलंकार दिसत होते. चुकनास्क॑ प्रति दिवसीन तला नव॑ अलंकार करून ठिवणे आहे. त्यंच भक्तीच श्द्धा पाव्हून आश्चर्य वाटले.
3. बीदीच दोन पटीसीन लोकांच मिरवणूक. देऊळाला जायाच लोके अणी जाऊन पूजा केलांपिरी वापस याच लोके. बायकांच हातांत॑ बेताच ताटांत॑ पूजाच सामग्री जोडून ठिवलसाच पाह्यलों. फूल, पंडू, नारळाच मट्टांत केलते अलंकार साधन॑, पाणीच एक ल्हान वाटी, साखरीच पाणीच वाटी (कोका-कोला), नंखर भात, हे अग्गीन होते. पण अम्हाला आश्चर्य वाटल॑ काय म्हणजे, तज बरोर पेटिवलते सिगरेट (होय, cigarette) पणीन होते ! काय म्हणून विचारताना कळ्ळ॑, हेच तिकडल॑ धूपारती म्हणून ! म्हणजे, मिरवणीला जाताना हे पणीन ठिवणे आहे. योचना करलों. अम्चकडे सुपारीला पूजाच सामग्रीच बरोर अम्ही वापरतों. सुपारी पणीन एक नशाचकी, तंबाकूलाहीं सुपारीलाहीं काय व्यत्यास॑ आहे ?
पूजा सामग्री Puja offerings (note the cigarette)
4. वाट पूरा देऊळ. बालींत उणेपक्षा दहाहदार हिंदू देऊळ आहे म्हणतात॑. ब्रह्मा, विष्णू, महादेव (रुद्रा म्हणतात), हे तेनीं मीळ्ळते त्रिमूर्तीला पूजा करतात इकडल॑ लोक॑. पण, एक मुख्य व्यत्यास काय म्हणजे, हे त्रिमूर्तीला विग्रह नाही. परमात्माला आकार नाही म्हणून ह्यंच संकल्प॑. श्रीरामा, सीता (शिंटा म्हणतात सीताला) श्रीकृष्ण, गणेश, सरस्वती असलते देवांच विग्रह गाम पूरा पाव्हूया तरीन, ते विग्रहाला अग्गीन त्रिमूर्तीला करास्क॑ पूजा करत नाहीते. बालीच हिंदू धर्मांत विग्रहाच पूजा नाही. त्रिमूर्तीला आवाहन करून बसिवाला धोंडांत केलते आसन असते. सुमार 4'x4' विस्तार अणी सुमार 8' उंच असाच धोंडांत बांधलत॑, हे आसन. पूरा बांधणींत॑ कोरून काढलते शिल्प-कलाच अलंकार असते. ज्वालामुखी पर्वताच म्हणजे volcano तज लावाच धोंडांतून करतात हे बांधणी.
उत्सवाला आलत्यांच बरोर With devotees
5. बालीच हिंदू संप्रदायांत दोन विधाच पंचांग वापरतात॑. 210 दिवसाच एक पंचांग अणी अम्ही वापराच शक-संवत्सराच पंचांग. महिनेंच नाव अग्गीन अम्चस्क॑ असत नाही. युगादीच दिवसाला हेनी "Nyepi" दिवस म्हणतात. हे वर्षी अम्च॑ युगादी (गुढीपाडवा) अणी त्यंच Nyepi एकच दिवस झाले. Nyepi-च दिवसी पूरा देश मौन-वृत आचरण करतात. मात्र नोहो, ते दिवसी कोणीनच एक प्रवृती पणीन करत नाहीते. घरांत चूल पेटिवणे पणीन नाही. हे नियम उदंड निष्ठांत अग्गिदनीन आचरण करतात॑. विदेशांतून आलते अग्गिदनालीन त्यंच होटलांत असून सराम॑, बाह्येर उतराच नाही. तद्दी पूरा देश निशब्दांत असते.
देव पूजा Worship
6. ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, शूद्र असलते वर्ण तिकडपणीं आहे, पण वर्णभेद अम्च॑ देशांत असास्क॑ रूक्षरूपांत नाही. सहा दिवसीन अम्च॑ बरोरच होतते टॅक्सी-ड्रैवर शूद्र होते. अम्ही राह्यल्होतते होटलाच मॅनेजर एक ब्राह्मण होते. त्यंच बरोर मी हेज विषीन भरून बोलून कळींगट्लों. दोघदनीन गायत्रीमंत्र संस्कृतांत बेष सांगून दाखिवले मला. अग्गि साळेंतीन गायत्रीमंत्र तीन वेळीन सांगाच पद्धती आहे बालींत॑. मात्र नहो, कित्येक टी.वी. अणी रेडियो चानलांतीन गायत्रीमंत्र तीन वेळीन सांगतील॑. पुरोहितलोकांस॑ संस्कृत मंत्र अणी श्लोक त्यंच पूजा पद्धतीच आवश्याजोक्त॑ कळून अस्त॑. पुरोहितलोके मात्र जानव घालींगतात॑. दुसरे ब्राह्मणलोके जानव घालींगणे नाही. बालीच हिंदूधर्मांत॑ अम्चस्क॑ मूर्ती-पूजा नाहीतेकरतां देवाला अभिषेक करणे, मंगळारती दाखिवणे असलते शोदशोपचार पूजाविध॑ नाही. संस्कृत मंत्राच बरोर तिकडले भाषांतीन, कित्येकदपा चीन-भाषांतीन देवाला प्रार्थना करणे आहे. त्रिमूर्तीला विना, पित्रु-पूजा अणी प्रकृतीश्क्ती-पूजा असलत॑पणीं करणे आहे. हिंदूधर्माच आचरण करणेंत॑ त्यांस थोडकपणीं संकोच नाही. कस॑ मुसलमान लोके नमाज़ असाच ठिकाणीच करतातकी, तसच बालीच हिंदू लोकेपणीं बाह्येर उघडे उधड॑ ठिकाणी तस-तसच ल्हान-ल्हान प्रार्थना कराच अम्ही पाह्यलों. एक ल्हान बीदी वाटे अम्च टॅक्सी जात अस्ताना बाजूच षोप्पिंग-मॉलांत्सून सुंदर आधुनिक वस्त्र नेसींगलसाच एक युव-पोरी पूजा सामग्री अग्गीन एक बेताच ताटांत ठिवींगून बाह्येर आली. तिकडेच बीदींत दोन निमिष पूजा करूनटाकून पर्तून आंत वेघून गेली. तिज पूजा संपजोरी बीदींतल॑ ट्राफ़्फ़िक राखून होते. अस॑ होणे सर्व-साधारण म्हणून अम्च॑ ड्रैवर सांगिट्ले. कोणालीन हेजमळे काहीं आरोप नाही, आक्षेप नाही. मुसलमानलोके त्यंच धर्म उघड॑-उघड॑ करतातकी, तसच हिंदूलोके पणीन करतात, एवढेच. नव॑ पिढीच युवजन अस॑ करतातकी, फार संतोष म्हणींगट्लों मी. हंदूधर्माच पालन सामूहिक उत्सवास्क॑ उघड॑-उघड॑ करतात बालींत॑.
7. दहा दिवसाच "गालुंगन" हिंदू उत्सवाच वेळी अम्ही बालींत होतो. दहा दिवसीन पूरा देश उत्सवाच संभ्रमांत होत॑. वर्षाला एकदपा होयाच हे उत्सवाच वेळी अम्ही तिकड होतों म्हणाच अम्च॑ भाग्य म्हणूनच सांगाम॑. अनेक देऊळ दर्शन करलों. त्यांत्सून मला प्रत्येक होऊन दोन फार अवडले. इंद्राराच देऊळ "तीर्थ एमपुळ" अणी रुद्राच देऊळ "तनाह-लोट". इंद्राराच देऊळांत असाच तीर्थांत स्नान करलतर॑ शुद्धीकरण होईल म्हणून तिकडेल॑ लोके विश्वास करतात॑. इकडल॑ तीर्थ इंद्राराच श्रमामळे झाल॑ म्हणतात. इंद्रदेव वज्रायुध प्रयोग करून पर्वताला फोडून पाणी सुटिवलते संभव ऋग-वेदांत आहे. "तीर्थ एमपुळ" देऊळाच मुख्य पुरोहिताकडे अम्ही बोलताना मला हे विषय सयेंत आल॑. टूरिस्ट लोके भरून होते तिकडे. विशेष पूजा कराला म्हणून आलते ग्रामलोकांच भीडाविषीन सांगणेच नोको ! तद्दी अम्ही तिकड अनुभव करलते संभ्रम विसराला होईनाच होईना.
2. Bali is one of the most popular tourist destinations of the world. Of the seventeen-thousand and odd islands of Indonesia, Bali is a tiny one. In a World-map you will have to search for it to find where it is ! Of the forty-five lac inhabitants, forty lacs are Hindus ; a tiny fraction of the twenty-five crore Muslims of Indonesia. They practice Hinduism as a community and with such zeal that you will believe it only if you witness it. Whether in the modern towns like Denpasar or Kuta or in the country-side, the Balinese have made the practice of Hinduism a part and parcel of their daily life. Just as how our ladies in India apply the Kumkum in their foreheads, the young girls and ladies of Bali also apply sandal-paste on their foreheads and neck. Only on enquiring did we come to know that what is used is a paste of rice flour and not sandal paste. This is applied after the daily puja at home. If any puja is done in a temple then a consecrated thread is tied in the wrist like our “Kankan”. Even men do this. On festival days wear an yellow or ochre coloured cloth around their waist. On these days men wear white kurta/sarong (a type of dhotre) and a turban. The day we landed in Bali the most important festival of that place had started and it would go on for four days. The place was agog with excitement. We saw the villages everywhere busy with religious processions. Just like how here in India we have tulasi-brindavan, in Bali in front of all the houses we found decorated religious structures. Everyday these decorations would be redone. It was amazing to see the deep religious commitment displayed by them.
3. There were throngs of people on either side of the roads taking part in these religious processions, either on its way to a temple or returning from one. The women had in their hands woven bamboo reed-plates containing the requirements for pujas such as flowers, fruits, small decorated coconut leaves, a small container with water, another one with some sweetened water (usually Coca Cola), some cooked rice etc. But what surprised us was, the plates contained lighted cigarettes also, yes, cigarettes ! On enquiring we were told that these served as “dhoop-arti” and always formed a part of the offerings during such processions. Thing about this, I felt that there was hardly any difference between we using areca-nuts in our pujas and they using tobacco, both of which are alkaloids of plant origin.
4. The whole place is full of temples. It seems Bali has over ten thousand Hindu temples. They worship the trinity of Brahma, Vishnu and Shiva (Rudra) ; but with a main difference that they do not worship idols. They believe that God does not have any corporeal form. Though one can see statues of Sriram, Sita (called Shinta) Srikrishna, Ganesh, Saraswati etc throughout the lands, they are not worshipped as such like the Trinity. Bali Hinduism does not worship God in the idol form. God is invoked to take His seat in a stone pedestal measuring 4’x4’x8’ (lxbxh). The pedestals have hand carved decorations and are made from volcanic rocks.
उत्सवाला याच भक्तजन॑ Devotees arriving
5. There are two types of almanacs in use in Bali Hinduism. One with 201 days and the other being our Saka era almanac, but with different names for the months. Our Ugadi (Gudi-padava) is called “Nyepi” by them. This year our Gudi-padava coincided with their Nyepi. On Nyepi day entire Bali observes ritual silence. Not only that, on that nobody indulges in any activity. Even cooking is not done in any house. This practice is followed very strictly by everyone. Tourists are required to stay indoors in their hotel rooms. Bali goes totally silent that day.
6. There are caste divisions like Brahman, Kshatriya, Vaishya and Shudra in Bali also, but in a much more benign form as compared to India. The taxi-driver who was with us for six days was a Shudra. The manager in the hotel where we stayed was a Brahman. On talking to them about this I came to know a lot. Both of the could recite the Gayatri mantra in Sanskrit well. In every school it is mandatory to recite Gayatri mantra thrice a day. Not only this, in some of the TV and radio channels also this is done. The priests recite the required Sanskrit slokas and mantras while performing religious rituals. Only the priests wear the sacred thread ; the other Brahmins do not wear it. As, unlike in India, there is no idol worship in Bali, the puja rituals do not have abhishekas, mangalartis etc which form part of the Shodashopachar rituals. Worships are carried out in the local languages as well as Chinese language, in addition to Sanskrit. In addition to worship to the Thrimurti, they also conduct ancestral worship and nature worship. They have least inhibition in conducting the rituals of Hindu worship. Just like Muslims performing namaz wherever they are, we saw the Hindus of Bali performing small pujas in convenient open places. As we were travelling through a narrow lane in our taxi, we saw a young woman in a beautiful and smart dress come out from a nearby shopping mall carrying a reed plate containing puja items. We saw her performing a small puja ritual for about two minutes right on the road and return to the mall. Till she completed her puja the traffic was at a stand-still. Our driver said that this is a normal practice. Nobody has an issue with it and nobody complains. Muslims perform their rituals in open places and Hindus too do it ; that is all. I was glad to see the younger generation do this. Hinduism is openly flaunted by the communities in Bali as a whole.
7. We were in Bali during the ten day Hindu festival of “Galungan”. The whole province was in a state of religious excitement. It was our luck that we were in Bali during this once-in-a-year festival. We visited several temples. Of these I particularly liked two ; the “Thirth Empul” temple dedicated to Indra and Rudra’s temple at Tanah Lot. It is believed that a dip in the sacred pond at Indra’s Thirth Empul temple would purify the pilgrim. It is believed that this pond was created by Indra. The episode of Indra splitting the mountains with his vajrayudh to release water finds a mention in Rigveda. I was reminded of this while conversing with the Chief Priest of Thirth Empul temple. The place was teeming with tourists, not to speak of the throngs of locals who had come there for special pujas. It is indeed difficult to forget the excitement we felt there on that day.
इंद्राच॑ तीर्थ-एंपुळ देऊळांत तीर्थ स्नान Holy dip in Indra's Tirth-Empul Temple
दुपारच॑ जेवणे Lunch in Ubud
8. समुद्राच कांठशी असाच रुद्रदेवाच "तनाह-लोट" देऊळ अम्च॑ होटलांत्सून सुमार एक घंटे प्रयाणाच दूरांत होत॑. पाष्टे लोक्कुर अम्ही तिकड जाऊन पावलों. बालीच अति-सुंदर देवस्थानांत हे अग्र म्हणून सांगतात॑. प्रशांत वातावरण. समुद्राच लाटाच शब्द विना निशब्द ठिकाण. प्रकृति-सौदर्याच अनुग्रहांत देऊळीन तज परिसरीन झळकत होत॑. देऊळाच भोंताले परिसर पूरा झाड-झुडूपाच सुंदर उद्यान. अग्नि-पर्वताच निवलते लावाच धोंडा अणी वाळूच भोंईं. समुद्रांत नंखर दूर होत॑ ते देऊळ, म्हणजे एक ल्हान सेतूच व॑रून चालून जायाच एवढ॑ दूर. पण, अम्ही तिकड जायाच वेळी समुद्राच "है-टैड" होत॑-ते-करतां सेतू पाणींत बुडून होत॑ अणी अम्हाला देऊळाच आंत जायाला झाल नाही. प्रकृति-सौदर्याच आस्वाद घेत अम्ही तिकड एक घंटे पर्यंतीन राह्यलों.
8. Rudradeva’s temple in Tanah Lot, situated on the sea shore, was about an hour’s drive from our hotel. We reached the temple early in the morning. They say that amongst all the temples of Bali, this is the most beautiful. In the serene atmosphere, the quietness was broken only by the breaking waves of the sea. The temple and surroundings were awash with the benevolence of natural beauty. The beautiful gardens surrounding the temple was full of well-maintained plants and bushes. The place was full of volcanic rocks and black sand. The temple was a little away in the sea and to reach it one had to walk over a small rocky pathway. Unfortunately for us, because it was high tide, the path was submerged and we could not enter the temple. So we spent an hour at the place enjoying the natural beauty of the surroundings.
Voice clip Part 2
9. "तनाह-लोट" अणी "तीर्थ-एमपुळ" हे दोन देऊळाच बाह्येरीन असाच दुकान-बीदींत व्यापार कराला तमाषा होत॑ ! बालीयात्राच सयेला म्हणून "सोवनीर" घेम॑ म्हणजे भरून दिनसाच सामग्री मिळत॑ इकडे. बेरम कराला उत्तम ठिकाण ! कित्येक दुकानांत "इकड बेरम करूया" म्हणून बोर्ड पणीं लोंबिवून घाट्ल्होते. जेबांत भरून पैसा असलतर॑ वेळ जायाच कळनाच कळना. बेरम कराला संकोच म्हणजे उबूदांत जाऊन काय पह्जतरीन घेऊया. "उबूद" म्हणजे एक गामाच नाव. टूरिस्ट लोकां कडून पैसे उपडाला म्हणून हे गांव आहे-की काय-की. हात ठिवाला होईना, तेवढ॑ मोल एक एक साधनालीं. पण, गाम मात्र फार सुंदर होत॑. अम्च॑ टॅक्सी ड्रैवर षाणा होता. उबूदांत पणीं अम्हाला तो एक बेरम कराच ठिकाणी बलाईंगून गेला. काय-कायकी घेट्लों तिकडून. बेतांत करलते कर-कौशलाच चोक्कोट-चोक्कोट बुट्टी, वाटी, ताट असलते फार बेष होत॑. देवाच साळिग्रामाच संपुष्ट ठिवाला म्हणून मी भरून दिवांत्सून बेताच बुट्टी हुडकत होतों, उबूदाच हे बेरम दुकानांत ते सार्थक झाल॑. बंग्ळूराला वापस आलांपिरी तज व॑र कृष्णांजन गुंडाळून शिवलतर॑ काम पूरा होईल म्हणींगून बरोरल॑ लांब-रुंदाच एक बुट्टी घेट्लों.
9. It was fun to shop in the bazaars outside the Tanah Lot and Thirth Empul temples. There were enough variety of items here, for souvenir hunters to pick up mementos of their Bali trip. Great place for bargains too, what with some shops displaying boards saying “Come, bargain here” ! If you have deep pockets, you just wouldn’t know the time pass. But if you are not the bargaining type, you could go to Ubud and shop till you drop. “Ubud” is a typical tourist town. I wonder whether the town was built just to give the tourists the pleasure of splurging their money. Touch anything and the price is sure to singe your fingers. But, to be fair, the town is lovely. Our taxi-driver was smart. Even in Ubud he took us to a shop where we could bargain ! Bought odds and ends from there. We found handmade baskets, plates, cups etc of reed particularly attractive. For a number of years I was on the lookout for a suitable reed casket of the correct size for keeping saligrams and God’s items and finally got it in this shop in Ubud. On returning to Bangalore this would be finished with a deer-skin covering.
10. सुप्रसिद्ध बाली-नृत्य पाह्याला दोनदपा अम्हाला अवसर मिळ्ळ॑, पह्यिलच दिवस अणी शेवटीच दिवस. "उलुवातु" देऊळाच नृत्यांगणांत रामायणांतून कित्येक भाग नृत्य-नाटकाच रूपांत पाह्यलो. संध्याकाळी सूर्यास्तमनाच वेळी समुद्राच कांठशी असाच ते रंगभूमींत टूरिस्ट लोके कचा-कच भरून बसल्होते. अम्ही तिकडे जाऊन पावताना थोडक उशीर होऊनगेलेतरीन, देवाच दया, बसाला चोक्कोट ठिकाण मिळ्ळ॑. बसलते ठामांतून समुद्राच लाटा अम्हास दिसत होत॑. तज मागे डोंगूराच कडा. अस्तमन सूर्याच किरण लाटाच व॑र झळकत होत॑. अति मनोहर दृश्य. सीता अपहरण, जटायू वध, अशोक-वनांत सीता हनुमानाच मिळणे, लंका दहन हे भाग अग्गीन नृत्य-नाटकाच रूपांत॑ बालीच "केचक" नृत्याच कलाकार प्रदर्शन करून दाखिवले. मारीचाच प्रवेश अणी वध, रावणासुराच प्रवेश, हनुमानाच प्रवेश हे अग्गीन फार बेष होत॑. शेवटी रंग-वेदींत॑ वृत्ताकारांत घास (वाळलते गवत) पसरून, तला विस्तु पेटीवून इकडे-तिकडे आकाशांत उडिवून लंका दहनाच दृश्य दाखिवताना निज होऊन जळाच लंकापुरींत असास्क॑ वाटल॑ अम्हाला.
10. We got to see the famous Bali dance twice, on the first day and the last day. In the amphitheater of the Uluwatu temple we witnessed a dance-drama of some scenes enacted from Ramayana. The place by the sea shore was packed with tourists at that evening time. Though we reached the place a little late, by God’s grace managed to get good seats from where we could see the rolling waves of the sea. Beyond the waves there was a cliff. The rays of the setting Sun were dazzling on the waves ; a truly beautiful scene. The “Kechak” dance troupe put up a show depicting the abduction of Sita, the killing of Jatayu, Hanuman’s meeting with Sita in the Ashoka-grove and the burning of Lanka. Particularly good to watch were the scenes depicting Maricha’s entry and death, Ravana’s entry and Hanuman’s entry. Finally when the dry grass arranged in a circle was set on fire and tossed up at random, it felt as though we were right there in the burning Lankapuri.
गरुडा-विष्णू Garuda-Vishnu
सीता अणी मारीच, "उलुवातु" नृत्यांगणांत रामायण नृत्य
Sita & Marich in Ramayana dance in Uluwatu
प्रजापतीच॑ देऊळाच समोर
At the Prajapati Temple. (Note the Rangoli)
11. उलुवातूच नंतर॑, शेवट्ल॑ दिवसी अम्ही "गरुडा-विष्णू केंचना" उद्यानाला गेलों. दोन ल्हान डोंगूर अणी तज मध्यल॑ तळ-भूमीच परिसरांत आहे हे. हे बाग नव॑ होऊन, अत्ता-अत्ता, विनोदयात्राला उद्धार द्याकरतां बांधलत॑ म्हणून सांगतात॑. प्रकल्पाच काम अण्कीन संपल नाही. सुंदर उद्यानाच मध्ये दहा गज उंच (म्हण्जे, सुमार तीस फ़ुट उंच) विष्णूच प्रतिमा पाह्यलों. नाभीच (बोंबीच) वरच॑ भाग, म्हणजे, छाती, भुज अणी मुख मात्र आहे हे प्रतिमाला. तळ-भूमीच बाजू डोंगूराच कडांतून कोरून काढलते गरुडाच मूर्तीहीं उदंड थोर होत॑.
डोंगूराच कांडांतून कोरून काढलते गरुडा, गरुडा-विष्णू केंचना" उद्यान
The cliff-cut Garuda in Garuda-Wishnu Gardens
12. "गरुडा-विष्णू केंचना" उद्यानांत विष्णूच विग्रहाच समोरल॑ नृत्यांगणांत॑ बाली-नृत्य पुन्हाहीं पाह्यलों. हेजांत पणीं रामा अणी सीता हेनीच मुख्य पात्र. पण, खाणीच विषय अम्च॑ रामायणांत होतत्यास्क॑ मला वाटल॑ नाही. बालीच रामायणांतल॑ कित्येक उप-कथा अम्च॑ रामायणांत नाही. तद्दीच नृत्य-नाटकाच कथा मला पूरा समजल॑ नाही. तरीन, नृत्य उदंड सुंदर होत॑. उत्तम रीतीच अभिनय-रस अणी शृंगार-रस, हे दोनीं ते नृत्य-नाटकांत पाह्यलों. कलाकारांच वस्त्राभरण पणीं फार बेष होते. ते नृत्य-नाटक पाव्हून एक सात्विक अनुभव मिळ्ळतेस्क॑ झाल॑ अम्हाला.
प्रजापतीच॑ देऊळाच विना-मूर्ती गर्भगृह. नुस्त आसन॑ दिसत॑
Sanctum-sanctorum of Prajapati Temple. No Idols, only a holy seat.
11. After Uluwatu, on the last day we went to the “Garuda-Wishnu Kenchana” gardens covering two small hillocks and the valley in between. We were told that this garden was set up recently as a part of efforts for boosting tourism. The project is yet to be completed. Right in the middle of the garden was the thirty foot high statue of Wishnu, with just the torso, upper arms and face. The statue of Garuda, overlooking the valley was hewed out of rock-cliff and was massive.
विष्णू Wishnu
12. We saw Bali dance once again in the amphitheater in front of the Wishnu statue in the “Garuda-Wishnu Kenchana” gardens. Here also Rama and Sita were the main characters. But it occurred to me that the story-line was not exactly like that in Ramayana. Some of the sub-stories in the Bali Ramayana do not occur in our Ramayana. Though I could not fully understand that day’s dance-drama, I found it a wonderful spectacle with a fine blend of “abhinay ras” and “shringar ras”. The costumes worn by the characters were also wonderful. All in all the spectacle gave us a satisfying “sathvik” experience.
नृत्य-मंडळीच॑ प्रवेश Dance troupe entering
"गरुडा-विष्णू केंचना" उद्यानाव नृत्यांगणांत॑ बाली नृत्य
Bali dance in Garuda-Vishnu Gardens
Bali Dance
शिव, पार्वती अणी गणेश Shiva, Parvati & Ganesh
13. हिंदू धर्म बालींत कस॑ आल॑ केम्हा आल॑, हेला स्पष्ट आधारकी सिद्धांतकी नाही. पण, धर्म आचरण कराच रीती पाव्हून एक दोन ऊह अम्हाला करूया. चरित्रादि काळापसून हिंदू धर्म इकडे प्रचारांत आहे. बालीच धर्म-चरित्रांत॑ ऋशी-मुनींच आरण्यांतल॑ आश्रमाच विषीन, मार्कंडेय ऋषीं पसून, भरून विवरण आहे. इकडल॑ धर्मांत विग्रह-पूजा नाही. ऋग-वेदाच काळांत॑ भरतवर्षांत॑ विग्रह-पूजा होतनाही म्हणतात॑. म्हणजे, ऋग-वेदाच काळांतच हिंदू-धर्म बालीला आलसूया म्हणट्लतर॑ चूक होईना. विग्रह-पूजा करतात नाहीतरीन, श्रीरामा, श्रीकृष्णा, गणेश, शिव-पार्वती, सरस्वती ह्यंच अग्गीन विग्रह गाम पूरा आहे. अक्रावां शतकांत राजेंद्र चोळाच आक्रमणाचीन, तसच, तमिलनाडांतून आलते व्यापारींच संपर्कामळेहीं इकडल॑ हिंदू संप्रदायांत झालते एक परिणाम असूया हे विग्रह अग्गीन. पण, हे विग्रहाला अग्गीन नुस्त उप-देवतांच प्राधान्य मात्रच॑ देतात इकडल॑ लोके. मलेस्याच तमिल-हिंदू संस्कारांत असाच "तै-पूसम" अणी "कावडी-आट्टम" अणी मुरुगनाच विग्रह-पूजा असलते अग्गीन बालींत नाही. आकार नाहीते त्रिमूर्तीला संस्कृत मंत्र सांगून पूजा करतात॑ इकडल॑ लोक॑. मूल स्वभावांत॑ बालीच हिंदू संप्रदायाला ऋग-वेदांत विवरण करलसाच धर्माच सरळ लक्षण आहे, अस॑ वाटते मला.
क्रिष्ण, गाईच॑ व॑र Krishna riding a cow
13. There are no authoritative and reliable theories regarding the arrival of Hinduism in Bali. But we can surmise about it by observing how the religion is practiced in Bali. Hinduism has been in Bali from historical times. There are a number of references about the forest hermitages of ancient Rishis from Markandeya onward in the religious history of Bali. There is no idol worship in Bali Hinduism. They say that during the Rigvedic times even in India there was no idol worship, which means, it will not be wrong to say that Hinduism arrived in Bali during the Rigvedic times itself. Though they do not worship idols, statues of Rama, Krishna, Ganesh, Shiva-Parvati, Saraswati etc can be seen all over the island. It is possible that these statues got accommodated in Bali Hinduism after Rajendra Chola’s invasion in the eleventh century and also due to the influences of the Tamil trading communities. These idols are treated as representation of demi-gods only. The “Thai-pusam” festival, “kavadi-attam” and the worship of Muruga in an idol form etc practiced by the Hindus of Malaysia are not prevelant here. The form-less Trinity is worshiped in Sanskrit. It occurs to me that in its fundamental form, the Hinduism of Bali resembles the simple Hinduism of the Rigvedic times.
सरस्वती, हंस वाहिनी
Saraswati on a Swan
राम अणी सीता Rama & Sita
(in a traffic island)
14. हे यात्राविवरण लिव्हाला आरंभ करताना सांगिट्लों, दुपारच॑ अडनीदांत इंटरनेट सर्फ़ करत अस्ताना बालीच यात्राविषीन योचना आल॑ म्हणून. ते अर्ध-झोंपांत स्वप्न आल॑की नाहीकी, खर॑ होऊन स्वप्नलोकाला जाऊन आलतेस्क॑ होत॑ हे विनोदयात्रा. आज पर्यंतीन ते स्वप्नांतून उठलों नाही मी.
14. When I set out to pen this travelogue I mentioned that the idea of a travel to Bali came to me while surfing the internet during an afternoon’s drowsiness. I do not know whether I had any dreams in that half-sleep. But, for sure, the trip to Bali was like a dream to me. I am yet to wake up from that dream.